Wojna polsko-bolszewicka na ziemi sierpeckiej

Polacy niedługo cieszyli się odzyskaną wolnością. Już w 1919 r. na granicach wschodnich stanęła Armia Czerwona, która posuwała się naprzód. W 1920 r. bolszewicy stanęli pod Warszawą. Walki nie ominęły też ziemi sierpeckiej i jej mieszkańców.

Na front zgłosiło się około osiemdziesięciu sierpeckich ochotników, w tym znaczna część młodzieży w wieku szkolnym oraz osiemnastu harcerzy. 24 lipca 1920 r. grupa młodych sierpczan wyjechała do Warszawy. W lipcu 1919 r., podczas ofensywy polskiej, śmierć poniósł sierpczanin, Jan Mierzwa, żołnierz „błękitnej armii” gen. Hallera. Jego grób można znaleźć na cmentarzu parafialnym w Sierpcu. Szlak bojowy od Ossowa pod Radzyminem do Szepietówki na Ukrainie przeszedł także Józef Drążkiewicz. Stanisław Pilkiewicz został odznaczony Virtuti Militari i Krzyżem Walecznych. W walkach brał udział piętnastoletni wówczas Zenon Jankowski. Został przydzielony do 236. pułku piechoty jako zwiadowca i skierowany na front pod Ossów koło Warszawy. Podczas bitwy był ranny. Józef Haller odznaczył go Krzyżem Walecznych. Później odznaczono go m.in. Krzyżem za udział w wojnie 1918-1921 r., Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, złotą odznaką ZNP, odznaką ZNP za tajne nauczanie, medalami „Zasłużony dla Miasta Radzymina”, i „Zasłużony dla Miasta Sierpca”, Orderem Pro Ecclesia et Pontyfice (za kościół i papieża).

Przygotowania do obrony

11 lipca 1920 r. w Sierpcu powołano Radę Obywatelskiego Komitetu Obrony Państwa na Powiat Sierpecki, której przewodził Wacław Gurbski. W ramach jej prac przewidywano funkcjonowanie wydziałów: agitacyjnego, kulturalno-oświatowego, pogotowia wojennego, samopomocy społecznej, opiekuńczego i spraw ogólnych. Pięć dni później starosta Zygmunt Czaplicki zorganizował wielki wiec patriotyczny. Płockie Stowarzyszenie Weteranów 1863 r. agitowało sierpczan do „zasilania kasy państwowej, ofiarności i stawania pod broń”. Oddziały Służby Narodowej Kobiet przeprowadzały kwesty pieniężne i zbiórkę bielizny dla żołnierzy. Wszystkie osoby podejrzane o sprzyjanie komunistom zostały aresztowane.

Gaj Chan zdobywa miasto

11 sierpnia wieczorem pod Sierpc podeszły siły 3. Korpusu Kawalerii pod dowództwem Gaja Dimitriewicza Bżiszkiana (Gaj Chana). Miasto bronione było przez dwa szwadrony 2. Pułku Ułanów i kilkunastu konnych policjantów. Według relacji w ataku miał brać udział batalion piechoty i kawaleria w niemieckich mundurach. Po krótkiej wymianie ognia, obrońcy wycofali się w kierunku Lipna (stamtąd do Włocławka). Kilka godzin później radzieccy kawalerzyści zostali wzmocnieni przez 12. Dywizję Strzelców. Ich zadaniem było prowadzenie działań zaczepnych we współpracy z 53. Dywizją Strzelców Pieszych. Rejon operacyjny sięgał Bobrowników, Lipna i Włocławka. Kozacy rozłożyli obóz nad Sierpienicą, w okolicach kościoła farnego.

W Sierpcu ulokowany został także tymczasowo sztab polowy 4. Armii gen. Aleksandra Dmitriewicza Szuwajewa (zastąpił rannego Jewgienija Nikołajewicza Siergiejewa), który wycofał się spod Ciechanowa po niespodziewanym ataku 203. Pułku Ułanów, przeprowadzonym 8 sierpnia. W domu Kulasińskich, przy ul. Farnej, zorganizowany został szpital wojskowy - podobnie jak podczas I wojny światowej.

Morderstwa i rabunki
Natychmiast po wkroczeniu Rosjanie rozpoczęli prześladowania tych, których uznawali za wrogów ideologicznych, politycznych i społecznych - głównie właścicieli ziemskich i urzędników. Jednym z pierwszych zamordowanych w Sierpcu był Kazimierz Feczko, pracownik starostwa sierpeckiego. Z najeźdźcą współpracował Związek Zawodowy Robotników Rolnych, zaś po powołaniu w mieście Rewolucyjnego Komitetu Wojskowego w jego skład weszli zarówno członkowie tej organizacji, jak też pracownicy magistratu, a nawet komendant policji Smolinowski. Z sympatią do Sowietów odnosiła się część żydowskich mieszkańców oraz niemieccy koloniści. Następnego dnia, już od świtu, żołnierze 3. Korpusu rozpoczęli rabunek miasta - łupiono sklepy, mieszkania, mieszkańcom zabierano ubrania i obuwie.

Paniczna ucieczka

Bitwa Warszawska zmieniła los wojny. Od 19 sierpnia wojska sowieckie rozpoczęły odwrót w kierunku Bieżunia, Raciąża i Radzanowa. Kiedy do żołnierzy dotarły informacje o ogromie klęski, odwrót szybko przeistoczył się w paniczną ucieczkę. Jako ostatni miasto opuścił 21 sierpnia 3. Korpus Konny, zaś dwa dni później, ok. godziny 18.00, do Sierpca wkroczyły polskie wojska z grupy poznańskiej, pod dowództwem płk. Franciszka Aleksandrowicza (prawdopodobnie wspierane przez pociąg pancerny „Wilk”, który na pewno trzy dni wcześniej uczestniczył w zajmowaniu Lidzbarka, Lubawy i Rypina). Kolaboranci, którzy nie uciekli z Armią Czerwoną, byli rozstrzeliwani. Zdarzały się przypadki publicznej chłosty.

28 sierpnia do Sierpca przybyli premier Wincenty Witos oraz Minister Spraw Wewnętrznych Leopold Skulski, by zapoznać się z rozmiarami zniszczeń. Spotkali się z władzami powiatu, wójtami gmin, sołtysami większych wsi, duchowieństwem różnych wyznań oraz mieszkańcami Sierpca i okolic.

Opracowanie na podstawie informacji udostępnionych przez Pracownię Dokumentacji Dziejów Miasta Sierpc

Zdjęcia ilustrujące ten tekst zostały wykonane podczas imprezy plenerowej  "Drogi do Niepodległej” w sierpeckim skansenie 2 maja 2018 r. Osoby na nich widoczne zajmują się odtwórstwem historycznym, nie walczyły w szeregach Armii Czerwonej, żyją obecnie.