W Ratuszu, siedzibie sierpeckiego oddziału Towarzystwa Naukowego Płockiego, odbył się kolejny odczyt poświęcony tym razem żydowskiej przeszłości Sierpca. Prelegentką była dr Bogumiła Dumowska, nowo wybrana prezes sierpeckiego oddziału TNP.
Gmina wyznaniowa żydowska istniała w Sierpcu przez kilkaset lat. Źródła żydowskie podają, że pierwszym sierpeckim rabinem, urzędującym jednocześnie w Sierpcu, Bieżuniu i Drobinie był ceniony za pobożność i mądrość Meir Szepsir. Sprawował swój urząd w latach 1790–1812. Został pochowany na sierpeckim kirkucie (cmentarzu żydowskim). Ostatnim sierpeckim rabinem był Dawid Goldszlak, który sprawował swój urząd w latach 1923-1943. W polskojęzycznej wersji Księgi Pamięci Żydów sierpeckich, której kolejne tomy ukazały się w 2006, 2007 i 2014 roku czytamy, że Dawid Goldszlak „był z gminą na wydaniu w Warszawie” - chodzi o przymusowy transport niemal całej społeczności Żydów sierpeckich oraz z okolicznych miejscowości (również z Bieżunia) w bydlęcych wagonach w okolice Warszawy, z zakazem powrotu do domu pod karą śmierci. Miało to miejsce już na początku II wojny światowej, 8 listopada 1939 roku. Był to jeden z pierwszych transportów Żydów z okolic Warszawy, którzy znaleźli się później na terenie getta. Dawid Goldszlak swobodnie mówił po polsku, interesował się polityką zagraniczną i wewnętrzną Polski. Podejmował trudne decyzje dotyczące życia i śmierci swojej gminy, np. był przeciwny wyjazdowi do Trawnik. Podzielił los swoich współbraci.
W okresie średniowiecza osiedlający się na ziemiach polskich Żydzi należeli do tzw. sług skarbu panującego (króla, księcia). Za odprowadzane podatki otrzymywali od władcy zapewnienie bezpieczeństwa i opiekę, swobodę organizowania kahałów (gmin). Zezwalano na (początkowo pojedynczą) działalność handlową, rzemieślniczą i zajmowanie się lichwą. W wieku XVI przedstawiciele poszczególnych gmin zaczęli spotykać się w celu uzgodnienia wspólnego stanowiska w kwestii opodatkowania. Żydzi wzorowali się przy tym na polskiej tradycji zjazdów szlacheckich (sejmików), stąd te zgromadzenia zyskały nazwę „sejmy żydowskie”, „kongresy żydowskie” czy też „generalna synagoga”. Z czasem wyodrębniły się tzw. ziemstwa, czyli regionalne struktury przedstawicielskie, które zaczęły zyskiwać status stale funkcjonującej instytucji uznawanej przez państwo. Proces wyodrębniania się kolejnych struktur żydowskich instytucji samorządowych był stymulowany przez fiskalizm państwa. W 1579 roku wyznaczono ogólną sumę podatku odrębnie dla Korony i odrębnie dla Litwy. W ten sposób wyodrębniła się autonomiczna, żydowska piramida instytucji administracyjnych, którą tworzyły kahały (gminy), ziemstwa (jako szczebel pośredni) oraz Sejm Czterech Ziem (Waad), funkcjonująca od 1580 do 1764 roku.
Osadnicy żydowscy, którzy licznie przybywali na ziemie polskie w wieku XIV (niektórzy badacze uważają, że ten proces rozpoczął się jeszcze wcześniej) przynieśli ugruntowaną organizację gminną, którą usankcjonowały nadawane przez kolejnych, polskich władców przywileje, począwszy od przywileju nadanego w1264 roku Żydom kaliskim przez Bolesława Pobożnego. Kazimierz Wielki rozszerzył je na dalsze terytoria polskie (1334, 1364-67), natomiast na Litwę przeniósł je Wielki Książę Litewski, Witold (1399). Na przestrzeni wielu setek lat Żydzi znajdowali na ziemiach polskich sprzyjające warunki życia (bardziej sprzyjające niż w innych częściach Europy), co nie oznacza, że nie spotykali się ze sprzeciwem, oporem. Wielokrotnie ograniczano swobody rzemieślnicze i handlowe gmin żydowskich, widząc w nich konkurencję dla interesów ekonomicznych mieszkańców chrześcijańskich. Zasłużony dla polskiej kultury Stanisław Staszic w „Przestrogach dla Polski” postulował zniesienie samorządu żydowskiego, który w jego przekonaniu utrudniał, a nawet uniemożliwiał proces asymilacji mniejszości żydowskiej.
Gmina żydowska (kahał) to fenomen żydowskiego samorządu terytorialnego. To od starożytności podstawowa struktura społeczna, dzięki której żyjący w diasporze (rozproszeniu) Żydzi mogli utrzymać więzy religijne, etniczne i narodowe. Socjolog żydowski, Arie Tartakower, nazwał gminę żydowską „surogatem własnej państwowości”, a pierwszy historyk żydowski, Ludwig Gumplowicz, zauważył, że „kahały polskie z rabinami na czele (…) były to małe Rzeczypospolite z prezydentem własnego wyboru”. W gminach żydowskich dawnej Rzeczypospolitej nie istniał ten sam model ustrojowy, ponieważ funkcje gminy były dostosowane do jej potrzeb i możliwości finansowych, natomiast podobne były ramy prawne wynikające z przyjętego statutu i dotyczące m.in. wyboru władz kahalnych, urzędników gminnych zwanych gabajami, zasad funkcjonowania na podstawie prawa talmudycznego sądownictwa, czy wyboru i zakresu obowiązków rabina, najważniejszego funkcjonariusza gminy. Wybierano również sędziów zasiadających przy procesach między Żydami a chrześcijanami. Były to osoby, które operowały nie tylko językiem żydowskim (jidysz), ale również hebrajskim, językiem polskim i łacińskim. Znały również prawo nieżydowskie. Głośny proces sądowy Żyda Salomona z Jeżewa spod Sierpca dotyczył kradzieży cennej puszki z hostią z kościoła rzymsko-katolickiego. Salomon zbiegł w czasie toczącego się śledztwa, a całą sierpecką gminę żydowską obarczono karą wybudowania i konserwacji obelisku (słupa) z odpowiednimi napisami przypominającymi o winie. Utrzymywano słup niemal sto lat. Najwyższe władze gminne tworzyli wybierani (poprzez losowanie!) i przez elektorów parnasi, zwani po polsku seniorami lub starszymi albo burmistrzami kahalnych oraz tzw. towim, czyli „dobrzy mężowie”. Ufano, że losowanie gwarantuje wpływ Pana Boga na dobry wybór urzędników gminnych. Wysoką rangę wśród urzędników gminnych posiadali gabaje dobroczynności, zwani prowizorami lub szpitalnikami. Ich kobiecym odpowiednikiem były kwestarki, które wśród kobiet zbierały pieniądze na posagi dla ubogich dziewcząt żydowskich. Aby wypełniać swoje funkcje gmina zatrudniała również m.in. lekarzy, aptekarzy, pielęgniarzy, akuszerki, łaziebnych i łaziebne, budzicieli (budzących na poranna modlitwę) oraz pracowników fizycznych. Nowo wybrani najbardziej znaczący urzędnicy gminni składali przysięgę. Cała społeczność zgromadzona w synagodze była zapoznawana z zadaniami gminy (jawnymi). Istniały również zadania tajne.
Żydzi nazywają siebie „narodem księgi” ze względu na przekonanie, że otrzymali od Boga zasady swojej religii spisane w Torze, a także na utrwaloną przez wieki umiejętność pisania i czytania. Gmina zatrudniała również nauczycieli, mełamedów. Początkowo tylko chłopcy byli poddawani procesowi edukacji. W Sierpcu w okresie międzywojennym funkcjonowało kilka (niektórzy uważają, że kilkanaście) chederów, religijnych szkół elementarnych. Pod koniec wieku XVIII narodził się ruch Haskali, żydowskiego oświecenia, którego ideą było odrodzenie społeczne i kulturalne Żydów poprzez rozwój szkolnictwa, nauki, zbliżenia do kraju zamieszkania. Przed I wojna światową władze państwowe (wówczas rosyjskie) wprowadziły dla dzieci z chederu nakaz obowiązkowego nauczania przedmiotów świeckich w szkole państwowej po południu (godz. 16-18). Obowiązek ten dotyczył wszystkich dzieci żydowskich, zarówno chłopców, jak i dziewczęta. Początkowo Żydzi uchylali się od tego obowiązku widząc w nim zagrożenie dla tradycji i religii, natomiast po wojnie sytuacja zmieniła się radykalnie. Do szkół państwowych zaczęli uczęszczać i chłopcy żydowscy, i żydowskie dziewczęta. Ortodoksyjna organizacja żydowska Agudat Israel o międzynarodowym zasięgu założyła sieć szkół Bejt Jaakow (Dom Jakuba) dla przeciwwagi i uzupełnienia świeckiego wykształcenia dziewcząt, gdzie nauczano głównie religii. Uznano bowiem, że wyłącznie świeckie wykształcenie dziewcząt zagraża żydowskiej rodzinie. W Sierpcu w szkole Bejt Jaakow uczyło się 30 dziewcząt. W Sierpcu w okresie XX-lecia międzywojennego oprócz kilku chederów (tradycyjnych szkół żydowskich na poziomie podstawowym, elementarnym, przeznaczonych dla najmłodszych chłopców) funkcjonowało również m.in. żydowskie przedszkole (koedukacyjne), hebrajska szkoła Tarbut (Tarbut to nazwa Żydowskiego Stowarzyszenia Oświatowo-Kulturalnego promującego język i kulturę hebrajską, założyło sieć 300 szkół), szkoła dla dziewcząt Bejt Jaakow oraz szkoły państwowe, do których uczęszczały dzieci żydowskie. Szkoła Powszechna nr 2 była współfinansowana przez społeczność Żydów sierpeckich. Jeszcze w czasie trwania I wojny światowej zostało otwarte w Sierpcu Progimnazjum męskie. Wcześniej młodzież żydowska i polska, która chciała zdobyć wykształcenie średnie wyjeżdżała do Płocka lub do Warszawy. W sierpeckim Progimnazjum żydowscy chłopcy uczęszczali do szkoły również w soboty, ale byli zwolnieni z pisania. Z czasem Progimnazjum ze względu na powiększającą się liczbę uczniów zyskało status Gimnazjum. Powstało również Progimnazjum dla dziewcząt, do którego w latach 1922-24 zaczęli uczęszczać również chłopcy ze względu na atmosferę antysemityzmu, jaka panowała w Progimnazjum męskim. Do Gimnazjum zaczęło uczęszczać więcej dzieci żydowskich niż polskich, o czym świadczą zachowane listy uczniów poszczególnych klas. W mieście funkcjonowały ogólnodostępne biblioteki z obszernymi wielojęzycznymi zbiorami.
W okresie xx-lecia międzywojennego w Sierpcu, tak jak w całej Polsce ujawniła się mozaika różnych organizacji i partii politycznych. Niektóre z nich miały swoje korzenie międzynarodowe, np. Bund czy Mizrachi. W Księdze Pamięci czytamy o Żydowskiej Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Poalej Syjon. Jej działacz, urodzony w Płoński Dawid Grun, późniejszy wielokrotny premier i współtwórca państwa Izrael, który przyjął hebrajskie nazwisko Ben Gurion, prowadził w Sierpcu „silną agitację przeciw Bundowi”. W 1906 roku przybył do Sierpca na spotkanie na krótko przed emigracja do Erec Israel. Jak wspomina Lebzon: „80% bundystów i asymilatorów przystało do Poalej Syjonu (…) Sierpc pożegnał Ben Guriona ciepłym i mocnym uściskiem na drogę do Erec Israel”. W Sierpcu działały również Agudat Syjon, Młodzież Narodowa, Młodzież Syjonistyczna, a także organizacje kobiece, np. Batia (Basia), która funkcjonowała lokalnie. Partie żydowskie rywalizowały ze sobą, spierały się (najczęściej z powodów ideowych), a czasem łączyły się, np. w związku z zamiarem wprowadzenia do rady miasta wspólnego kandydata. M.in. wspólną listę wyborczą utworzył Bund i Poalej Syjon. Abram Gordon w Księdze Pamięci pisze: „do rady miasta wprowadziliśmy ostatecznie jednego kandydata (…) i jego zastępcę”.
Zachowajmy pamięć
W czasie dyskusji prelegentka, dr Bogumiła Dumowska, nowo wybrana prezes sierpeckiego oddziału Towarzystwa Naukowego Płockiego, odpowiadała na pytania dotyczące m.n. sytuacji ocalonych z zagłady Żydów sierpeckich oraz poinformowała, że toczą się pracę nad tomem II książki „Polacy i Żydzi ofiary niemieckiej okupacji na ziemi sierpeckiej w latach 1939 – 1945”. Jej twórcy (dr Bogumiła Dumowska, Krzysztof Stręciwilk z Zespołem oraz Michał Weber i inni autorzy) kontynuując swoje badania realizują jednocześnie intelektualny testament Zdzisława Dumowskiego, wieloletniego prezesa Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Sierpeckiej, regionalisty i społecznika, wydawcy kilkudziesięciu publikacji o tematyce regionalnej, burmistrza Sierpca.
Zachowajmy pamięć o żydowskich mieszkańcach Sierpca: o domu, w którym urodził się jeden z największych malarzy żydowskich, Abraham Neumann, zwany malarzem żydowskich miasteczek, o miejscu, w którym znajdowała się spalona 29 września 1939 roku drewniana synagoga, o kamienicy, w której mieszkał rabin wraz ze swoją rodziną, o kirkucie.
To także nasza historia.
Sierpecki oddział Towarzystwa Naukowego Płockiego zaprasza na kolejne spotkania.
0
0
0
0
0
0
Brak komentarza, Twój może być pierwszy.
Dodaj komentarz