Podróżnicy odwiedzający Polskę w XVII wieku często podkreślali, że Rzeczpospolita słynęła z kawy po polsku – mocnej i śmietankowej. Z kolei kawa po niemiecku była uznawana za słabą i rozwodnioną, a niektórzy określali ją wręcz mianem „lury” – to jedna z ciekawostek, jakie poznali uczestnicy wykładu w sierpeckim Ratuszu.

W ramach cyklu „W czwartki o kulturze” odbyło się spotkanie z Maciejem Jasińskim – historykiem, rekonstruktorem oraz popularyzatorem nauki, który na co dzień zajmuje się przybliżaniem historii epoki baroku. Uczestnicy mieli okazję nie tylko poznać fascynującą drogę kawy na europejskie salony, ale także zobaczyć króla Jana III Sobieskiego… we własnej osobie.

Od pasterzy do dworów królewskich

O początkach kawy mówią legendy. Jedna z nich jest o pasterzu imieniem Kaldi, który żył w Etiopii w IX wieku. Zauważył, że jego kozy, po zjedzeniu czerwonych owoców z nieznanych mu krzewów, stawały się niezwykle pobudzone i pełne energii. Gdy sam ich spróbował, poczuł podobne działanie. Kaldi postanowił podzielić się odkryciem z pobliskimi mnichami, którzy zaczęli spożywać owoce, by nie zasypiać podczas nocnych modlitw. W ten sposób kawa zyskała swoją pierwszą funkcję – jako naturalny środek pobudzający. Z czasem Arabowie zaczęli poddawać ziarna obróbce termicznej, a następnie mielić je i parzyć, tworząc napój przypominający dzisiejszą kawę. To właśnie oni rozpowszechnili kawę na Bliskim Wschodzie, a sułtan Sulejman Wspaniały uczynił ją napojem godnym królewskiego dworu. W XVI wieku kawa dotarła do Imperium Osmańskiego, gdzie powstawały pierwsze kawiarnie – miejsca spotkań, politycznych debat i wymiany myśli. Jednak nie wszędzie kawa była mile widziana. W XVII wieku sułtan Murad IV zakazał jej spożywania, uznając ją za napój sprzyjający spiskom i rozprzestrzenianiu buntowniczych idei. Kara za złamanie zakazu była surowa – złapanych kawoszy skazywano nawet na śmierć!

Pierwsza kawa w Polsce

W Polsce kawa pojawiła się w XVII wieku i początkowo była napojem elitarnym. Jedna z pierwszych kawiarni powstała w Kamieńcu Podolskim, strategicznym mieście na szlaku handlowym. Z czasem kawa stała się modna wśród polskiej szlachty, choć niektórzy – jak poeta Jan Andrzej Morsztyn – nie byli jej zwolennikami. W swoim wierszu z 1644 roku pisał:

„W Malcieśmy, pomnę, kosztowali kafy,

Trunku dla baszów, Murata, Mustafy

I co jest Turków, ale tak szkaradny

Napój, jak brzydka trucizna i jady,

Co żadnej śliny nie puszcza na zęby,

Niech chrześcijańskiej nie plugawi gęby!"

Sobieski i Kulczycki

Wykład Macieja Jasińskiego przybliżył także rolę, jaką odegrała Rzeczpospolita w popularyzacji kawy w Europie. Kluczowym momentem był 1683 rok i bitwa pod Wiedniem, w której wojska Jana III Sobieskiego pokonały Turków.

Po zwycięstwie w obozach wroga znaleziono worki pełne nieznanych ziaren. Europejczycy początkowo sądzili, że to pasza dla wielbłądów, jednak Jerzy Franciszek Kulczycki, dawny tłumacz i mieszkaniec Wiednia, rozpoznał kawę i wykorzystał ją do otwarcia pierwszej wiedeńskiej kawiarni. To właśnie on wprowadził zwyczaj dosładzania kawy miodem i mlekiem, a także podawania do niej ciastek w kształcie półksiężyców – na pamiątkę zwycięstwa nad Turkami.

Maciej Jasiński, wcielając się w króla Sobieskiego, z dumą przypomniał o tych wydarzeniach:

– Rzeczpospolita wielkie zasługi dla kawy poczyniła, bo my już przed innymi byliśmy i kawę po Europie rozpropagowaliśmy – mówił z uśmiechem.

Kawa w Ratuszu

W czasach tureckich i pierwszych europejskich kawiarni obowiązywała ściśle określona metoda parzenia kawy. O tym, jak to robiono, też mogli usłyszeć przybyli na spotkanie. Nie obyło się też bez degustacji tego napoju. Po wykładzie uczestnicy mieli okazję porozmawiać z Maciejem Jasińskim i zadać pytania dotyczące kawy oraz jej historii.